odpowiedzialność materialna pracownika

Problematykę odpowiedzialności materialnej pracowników za szkodę wyrządzoną pracodawcy normuje art. 114 i nast. ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. kodeks pracy (dalej: k. p.). Na gruncie kodeksu pracy mamy do czynienia z dwoma rodzajami odpowiedzialności pracowników za szkodę, pierwszy dotyczy powszechnej odpowiedzialności materialnej obejmującej wszystkich pracowników za szkodę wyrządzoną w mieniu pracodawcy, drugi rodzaj odpowiedzialności dotyczy tylko tych pracowników, którym na podstawie dodatkowej umowy powierzono mienie pracodawcy do wyliczenia się lub do zwrotu. Konstrukcja pracowniczej odpowiedzialności ma na celu umożliwienie pracodawcy uzyskania od pracownika odszkodowania w sytuacji, gdy pracownik, wskutek niewykonywania lub nienależytego wykonywania obowiązków pracowniczych, ze swej winy wyrządził pracodawcy szkodę. Odpowiedzialność materialna o charakterze powszechnym powstaje automatycznie z chwilą nawiązania stosunku pracy. Niniejsza odpowiedzialność wynika z obowiązku wykonywania pracy starannie i sumiennie, mając na uwadze dbałość o dobro i mienie pracodawcy – art. 100 § 2 pkt. 4 k. p. Pracownik wyrządzający pracodawcy szkodę jest obowiązany do jej naprawienia, jeżeli zostaną spełnione łącznie następujące przesłanki: a) niewykonanie lub nienależyte wykonanie obowiązków pracowniczych, b) powstanie szkody w majątku pracodawcy, c) wina pracownika, d) normalny (adekwatny) związek przyczynowy między działaniem pracownika, a niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem obowiązków pracowniczych. W sytuacji, gdy pracownik dołożył wymaganej staranności wywiązując się z powierzonych obowiązków, a mimo to naraził pracodawcę na szkodę, wówczas nie będzie ponosił odpowiedzialności, gdyż tego typu zdarzenia mieszczą się w granicach ryzyka gospodarczego pracodawcy. Ponadto, pracownik nie ponosi odpowiedzialności w razie naruszenia obowiązków w okolicznościach uzasadniających powstrzymanie się od ich wykonania np. odmowa wykonania polecenia naruszającego prawo, działanie w granicach dopuszczalnego ryzyka, działanie na wyraźne polecenie pracodawcy. Odpowiedzialność pracownika oparta jest na zasadzie winy, przez którą należy rozumieć świadome, bezprawne działanie pracownika ukierunkowane na wyrządzenie szkody. Zasadnicze znaczenie ze względu na zakres odpowiedzialności ma rodzaj winy: umyślny lub nieumyślny. W przypadku umyślnego wyrządzenia szkody na pracowniku ciąży obowiązek naprawienia szkody w pełnej wysokości, natomiast w przypadku nieumyślnego wyrządzenia szkody na pracowniku ciąży obowiązek naprawienia szkody rzeczywistej. Pracownik ponosi odpowiedzialność, gdy zachowując się bezprawnie, przewiduje możliwość wyrządzenia szkody i godzi się na to z pełną świadomością. W kwestii winy wypowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku
z dnia 22.10.1975 r., sygn. akt V PRN 4/75, gdzie stwierdził, że winę można przypisać tylko osobie, której funkcje psychiczne nie są upośledzone, która ma zdolność rozpoznawania znaczenia i skutków i swojego działania, działa świadomie i jest poczytalna. Przy ustalaniu winy muszą być brane pod uwagę wszelkie zaburzenia w procesie świadomego lub swobodnego podejmowania przez pracownika decyzji. Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11.05.1977 r., sygn. akt IV PR 109/77, stwierdzając, że zgodnie z art. 114 i 115 k. p. pracownik ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną pracodawcy tylko w razie zawinionego niewykonania obowiązków pracowniczych, pozostającego w związku przyczynowym ze szkodą. Z samego faktu powstania szkody, gdy nie wchodzi w grę szczególna odpowiedzialność za mienie powierzone, nie można domniemywać winy pracownika, jak również niedopełnienia przez niego swoich obowiązków. Odpowiedzialność pracownika za szkodę wyrządzoną pracodawcy nieumyślnym niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem obowiązków jest ograniczona w granicach rzeczywistej straty poniesionej przez pracodawcę i tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego wynikła szkoda. Szkoda rzeczywista to efektywny uszczerbek na mieniu, które należało do pracodawcy przed wyrządzeniem szkody. Pracownik nie ponosi odpowiedzialności za spodziewane korzyści, które pracodawca mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono. W razie zniszczenia lub uszkodzenia surowca, szkodę stanowi wartość tego surowca, nie zaś wartość wytworu, który miał powstać – tak w orzeczeniach Sądu Najwyższego o sygnaturach: V PZP 13/75 oraz I PR 291/74.

Pracownik nie ponosi odpowiedzialności za szkodę w takim zakresie, w jakim pracodawca lub inna osoba przyczyniły się do jej powstania lub zwiększenia. Źródła przyczynienia się mogą tkwić zarówno w działalności (funkcjonowaniu) zakładu, jak również pochodzić z zewnątrz – wyrok Sądu Najwyższego wysokość dnia 20.06.1972 r., sygn. akt II PR 164/72. Ponadto, pracownik nie ponosi ryzyka związanego z działalnością pracodawcy, w szczególności nie odpowiada za szkodę wynikłą w związku z działaniem w granicach dopuszczalnego ryzyka. Jeżeli pracownik działając w interesie pracodawcy poświęca mniejsze dobro dla ratowania dobra większego, to z uwagi na swe działanie w granicach dopuszczalnego ryzyka (art. 117 § 2 k. p.) nie ponosi odpowiedzialności za szkodę powstałą ze zniszczenia dobra mniejszej wartości – wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8.10.1981 r., sygn. akt IV PR 301/81. Mieści się w granicach dopuszczalnego ryzyka działanie, które uzasadnione jest wiedzą i doświadczeniem i gdy racjonalnie oczekiwać można efektu zgodnego z zamierzeniem, a ponadto gdy prawdopodobieństwo spodziewanych korzyści przekracza znacznie wysokość ewentualnej szkody*.

Odszkodowanie ustala się w wysokości wyrządzonej szkody, jednak nie może ono przewyższać kwoty trzymiesięcznego wynagrodzenia przysługującego pracownikowi w dniu wyrządzenia szkody. Ograniczenie odpowiedzialności odszkodowawczej pracownika przewidziane w art. 119 k. p. nie wyłącza dopuszczalności dalszego ograniczenia odszkodowania w granicach i wysokości przewidzianej w art. 121§2 k. p.- wyrok Sądy Najwyższego z dnia 20 maja 1975 r., sygn. akt PR 342/74. Ustalając wysokość odszkodowania znajduje odpowiednie zastosowanie przepis art. 363 § 2 k. c. w związku z art. 300 k. p., zgodnie z którym jeżeli naprawienie szkody ma nastąpić w pieniądzu, wysokość odszkodowania powinna być ustalona według cen
z daty ustalenia odszkodowania, chyba że szczególne okoliczności wymagają przyjęcia za podstawę cen istniejących w innej chwili np. wyrządzenia szkody – wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24.02.1989 r., sygn. akt III PRN 1/89. W przypadku, gdy odszkodowanie przysługuje w walucie obcej, wówczas oblicza się je według średniego kursu waluty obowiązującego w dniu ustalenia odszkodowania – wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19.04.1983 r., sygn. akt IV PR 65/83. W przypadku, gdy szkoda polega na uszkodzeniu produktów sprzedawanych przez pracodawcę, wówczas jej wysokość ustala się według cen hurtowych – wyrok Sądu Najwyższego z dnia 31.08.1979 r., sygn. akt IV PR 229/79. Tytułem odszkodowania można zaliczyć uzyskane przez pracodawcę korzyści. Zgodnie z dyspozycją art. 18 k. p. zasady odpowiedzialności odszkodowawczej można ukształtować w sposób bardziej korzystny dla pracownika, niż to przewiduje kodeks pracy np. ograniczenie odpowiedzialności odszkodowawczej do dwumiesięcznego wynagrodzenia za pracę.
Obowiązek udowodnienia szkody, jej wysokości, zawinionego niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków przez pracownika oraz związku przyczynowego między zachowaniem pracownika a szkodą ciąży na pracodawcy.
Spory na gruncie odpowiedzialności materialnej jako sprawy z zakresu prawa pracy (art. 476 § 1 pkt. 1 k.p.c) rozstrzygane są przez sądy pracy na podstawie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego,
w postępowaniu odrębnym (art. 459-477 k.p.c). Odpowiedzialności majątkowej można dochodzić tylko
w stosunku do osób mających status pracowniczy w rozumieniu art. 2 k. p.
Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną pracodawcy ponoszą także byli pracownicy. Zgodnie z art. 291 § 2 k. p. roszczenia pracodawcy
o naprawienie szkody, wyrządzonej przez pracownika wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych, ulegają przedawnieniu z upływem 1 roku od dnia, w którym pracodawca powziął wiadomość o wyrządzeniu przez pracownika szkody, nie później jednak niż z upływem 3 lat od jej wyrządzenia.