Kiedy można odmówić wykonania polecenia służbowego?
Stosunek pracy został uregulowany w art. 22 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. kodeks pracy
(Dz. U. z 1998 r., Nr 21, poz. 94 z późn.) z którego wynika, że praca wykonywana jest pod kierownictwem. Wykonywanie pracy pod kierownictwem oznacza, że pracownik obowiązany jest do stosowania się do tych poleceń przełożonego, które pozostają w związku z wykonywaną pracą – poleceń służbowych.
W praktyce wielu pracodawców wprowadza do akt osobowych dokument zwany „zakresem czynności” lub „zakresem obowiązków”. Dokument ten jest podpisywany i dołączany do akt osobowych pracownika i określa nie tylko szczegółowo obowiązki danego pracownika, ale również wielokrotnie zawiera sformułowania ogólne, np. „pracownik obowiązany jest wykonywać polecenia przełożonego”. Określenie to jest nieostre i w praktyce może wywoływać wątpliwości. Podkreślić jednak należy,
iż co do zasady pracownik ma obowiązek wykonywać jedynie polecenia przełożonego pozostające
w związku z wykonywaną pracą.
Pracownik obowiązany jest wykonywać pracę sumiennie i starannie oraz stosować się do poleceń przełożonych, które dotyczą pracy, jeżeli nie są one sprzeczne z przepisami prawa lub umową o pracę (art. 100 k.p.). Podkreślić należy, iż obowiązki pracownika wynikające z art. 100 k.p. – sumienne
i staranne wykonywanie pracy – polegają także na dążeniu do uzyskiwania jak najlepszych wyników
i przejawianiu własnej inicjatywy. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 14.10.1977 r., sygn. akt I PRN 136/77, interpretacja obowiązków wynikających z art. 100 k.p. nie może iść w tym kierunku, że krytyczny stosunek pracownika do wydawanych mu poleceń służbowych zwalnia go z powinności ich wykonania. Ocena bowiem, czy zadanie objęte poleceniem służbowym jest w interesie zakładu pracy, należy do kierownika zakładu. Nie ogranicza to jednak prawa pracownika do krytycznej oceny
i podejmowania inicjatyw zmierzających do poprawy działalności zakładu pracy. Jednak odmowa wykonania polecenia służbowego na podstawie i w granicach określonych w art. 100 § 2 k.p. nie mieści się w pojęciu dopuszczalnej krytyki działalności pracodawcy (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17.12.1997 r., sygn. akt I PKN 433/97).
Pracownik nie ma obowiązku wykonywać poleceń sprzecznych z zasadami współżycia społecznego, czy też społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa. Pracownik powinien przede wszystkim podporządkowywać się poleceniom, które wynikają z rodzaju umówionej pracy. To rodzaj pracy będzie podstawą oceny, jak dalece wydane polecenie mieści się w granicach wykonywanej pracy,
a tym samym w obowiązkach pracowniczych. Wykonywanie obowiązków nie mieszczących się
w granicach rodzaju pracy, do których zobowiązał się pracownik, nie jest – co do zasady – obowiązkiem pracownika. Obowiązek taki może jednak wynikać z przepisów szczególnych, np. powierzenie pracownikowi, na podstawie art. 42 § 4 k.p., w przypadkach uzasadnionych potrzebami pracodawcy, innej pracy niż określona w umowie o pracę, na okres nie przekraczający 3 miesięcy w roku kalendarzowym, jeżeli nie powoduje to obniżenia wynagrodzenia i odpowiada kwalifikacjom pracownika albo wynika z nadzwyczajnych okoliczności, np. prowadzenie akcji ratunkowej.
Pracownik nie ma obowiązku wykonywania poleceń bezprawnych, jako że takie polecenia nie mają podstawy prawnej i nie mogą wiązać pracownika. Pracownik nie może zatem wykonywać poleceń bezprawnych, ponieważ grozi mu za to odpowiedzialność nie tylko dyscyplinarna, ale również karna. Podkreślić jednak należy, że kwestia odmowy wykonania polecenia albo wykonania polecenia bezprawnego musi być rozpatrywana w zależności od stanowiska jakie zajmuje pracownik. Im wyższe stanowisko w hierarchii zakładu pracy, tym świadomość prawna powinna być wyższa, a tym samym ocena prawna łatwiejsza.
Prawo do odmowy wykonania polecenia służbowego może przysługiwać również pracownikowi będącemu w szczególnej sytuacji. Przykładem takiego pracownika jest np. pracownica w ciąży, czy też pracownik opiekujący się dzieckiem do ukończenia przez nie czwartego roku życia. Zgodnie
z art. 148 k.p. czas pracy tych pracowników nie może przekroczyć 8 godzin na dobę. Ewentualne polecenie służbowe do pozostania na stanowisku pracy powyżej 8 godzin może spotkać się z odmową jego wykonania bez konsekwencji dla pracownika. Osoba wychowująca dziecko, które nie ukończyło czwartego roku życia, może jednak wyrazić zgodę na pozostanie w pracy. Kolejnym przykładem takiego pracownika jest młodociany. Zgodnie z art. 202 i 203 k.p. czas pracy młodocianego w wieku do lat 16
nie może przekraczać 6 godzin na dobę. Do pracy wlicza się również czas nauki w wymiarze wynikającym z obowiązkowego programu zajęć szkolnych. Pracowników młodocianych nie wolno zatrudniać również w godzinach nadliczbowych ani w porze nocnej. Przedstawiona powyżej regulacja daje pracownikowi możliwość odmowy wykonania polecenia służbowego, które byłoby sprzeczne
z przepisami bezwzględnie obowiązującymi.
Również w ustawach pozakodeksowych znajdziemy regulacje szczególne dotyczące pracowników, którzy nie są związani poleceniami służbowymi. Zgodnie z art. 13 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (Dz. U. Nr 19, poz. 145 z późn. zm.) radca prawny nie jest związany poleceniem co do treści opinii prawnej. Z przepisu tego wynika, iż radca prawny jest obowiązany do wykonania polecenia odnośnie wydania opinii prawnej w danym zakresie, ale nie jest związany co do treści tej opinii. Natomiast art. 8 ust. 2 i 3 ustawy z dnia 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze (Dz. U. z 2002 r., Nr 21, poz. 206 z późn. zm.) stanowi, że prokurator jest obowiązany wykonywać zarządzenia, wytyczne i polecenia przełożonego prokuratora. Jeżeli jednak prokurator nie zgadza się z poleceniem, może żądać zmiany polecenia lub wyłączenia go od wykonania czynności albo od udziału w sprawie.
Mając na uwadze powyższe, należy stwierdzić, że pracownik – co do zasady – jest zobowiązany
do wykonywania poleceń służbowych. Odmowa wykonania polecenia służbowego może być podyktowana zasadami współżycia społecznego, społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa, bezprawnością polecenia, przepisami bezwzględnie obowiązującymi oraz szczególną sytuacją niektórych pracowników. Należy również mieć na uwadze, iż zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego
z dnia 13.06. 1973 r., sygn. akt I PR 160/73, niewykonanie polecenia służbowego zagraża w sposób szczególny porządkowi oraz dyscyplinie pracy i uzasadnia nawet natychmiastowe rozwiązanie umowy
o pracę z winy pracownika.
Podstawa prawna: art. 22 k.p., art. 100 k.p., art. 42 § 4 k.p., art. 148 k.p., art. 202-203 k.p., art. 13 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych, art. 8 ust. 2 i 3 ustawy z dnia 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze
