Czy w jednym miesiącu można zawrzeć z tą samą osobą umowę o dzieło i umowę zlecenia?

Jedną z podstawowych zasad obowiązujących w prawie zobowiązań, stanowi zasada swobody (wolności) umów. Niniejsza zasada została zakreślona w dyspozycji art. 3531 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym strony mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Zasada swobody umów jest pochodną konstytucyjnej zasady wolności gospodarczej. Doktryna prawnicza wywodzi, że zasada swobody umów wiąże się z czterema zasadniczymi cechami, po pierwsze istnieje swoboda zawarcia lub nie zawarcia umowy, po drugie istnieje możliwość swobodnego wyboru kontrahenta, po trzecie treść umowy może być przez strony ukształtowana w zasadzie w sposób dowolny, po czwarte forma umowy zależy w zasadzie od woli stron. Wobec powyższego, to strony
w zasadzie mogą decydować o rodzaju oraz ilości nawiązywanych stosunków prawnych. Zasada swobody umów doznaje ograniczenia związanego z właściwością (naturą) stosunku zobowiązaniowego, którą należy rozumieć jako dyrektywę przestrzegania pewnych specyficznych, normatywnie sprecyzowanych części składowych poszczególnych typów nazwanych stosunków zobowiązaniowych. Właściwość i natura zobowiązania to pojęcia w zasadzie tożsame. W nauce prawa pojęciom tym przypisywane są różne znaczenia, najogólniej można stwierdzić, że przez właściwość czy naturę zobowiązania rozumie się cechy charakterystyczne stosunku obligacyjnego, określonego w przepisach prawa jako abstrakcyjny wzorzec, a więc takie cechy, które wyróżniają ten stosunek od stosunków zobowiązaniowych innego rodzaju. W przeciwnym razie mogłoby dojść do wypaczenia ustawodawczego wzorca stosunku zobowiązaniowego związanego z danym typem umowy. Na gruncie obowiązującego ustawodawstwa brak jest regulacji normatywnych ograniczających ilość zawieranych umów o charakterze cywilnoprawnym między tymi samymi stronami, w tym umów zlecenia lub umów o dzieło. Odmiennie sytuacja przedstawia się na gruncie prawa pracy, gdzie zasadą jest, iż z tym samym pracodawcą, w zakresie wykonywania pracy tego samego rodzaju, pracownik może pozostawać tylko
w jednym stosunku pracy – wyrok Sądu Najwyższego, I PKN 43/97. Pomimo, iż zasady świadczenia pracy stanowią domenę prawa pracy, to należy zwrócić uwagę na wyrok Sądu Najwyższego I PKN 432/99 w uzasadnieniu, którego podkreślono, że świadczenie pracy nie musi mieć charakteru pracowniczego (tzn. odbywać się na podstawie umowy o pracę), praca bowiem może być świadczona także na podstawie umów cywilnoprawnych. Wśród cywilnoprawnych form zatrudnienia najbardziej popularna jest umowa o dzieło lub umowa zlecenia.

Pierwsza z nich, podlegająca cywilnoprawnemu reżimowi prawnemu umowa o dzieło uregulowana jest w art. 627 i nast. Kodeksu cywilnego. Przedmiot tej umowy stanowi zobowiązanie się przyjmującego zamówienie do wykonania (w sposób pozostawiony – w zasadzie – jego uznaniu) dla zamawiającego, za zapłatą wynagrodzenia, określonego w umowie dzieła, tj. osiągnięcie uzgodnionego przez strony rezultatu. Przy umowie o dzieło istotny jest rezultat, jakkolwiek zamawiający może udzielać wskazań co do tego, jak oczekiwane dzieło ma być wykonywane. Przedmiotem umowy
o dzieło może być każde dobro materialne (np. obraz) lub niematerialne (np. program komputerowy).

W przypadku dzieła o charakterze niematerialnym powinno ono zostać w jakiś sposób utrwalone,
np. w formie zapisu na papierze czy w postaci zapisu elektronicznego na dyskietce – wyrok Sądu Apelacyjnego, I ACr 618/95. Nie mogą natomiast być przedmiotem umowy o dzieło takie działania, które żadnego zmaterializowanego rezultatu nie pozostawiają. Dzieło powinno mieć pewien zindywidualizowany charakter, skoro jest wykonywane na podstawie indywidualnego zamówienia. Umowa o dzieło jest umową rezultatu, wykonywana jest bez kierownictwa oraz nie musi być realizowana osobiście. Jeżeli obowiązek osobistego wykonania dzieła nie będzie wynikał z treści umowy, ani z właściwości zamówionego dzieła przyjmujący zamówienie ma prawo posłużyć się pomocą innych osób, jak również powierzyć innym osobom wykonanie dzieła w całości lub w części.

O ile na gruncie przedstawionego stanu faktycznego wykonanie dokumentacji stanowić będzie umowę
o dzieło, natomiast czynności związane z przeprowadzeniem badań mogą zostać zakwalifikowane jako umowa o świadczenie usług (art. 750 k.c.), do której stosuje się odpowiednio przepisy o zleceniu. Przedmiot umowy o świadczenie usług stanowi dokonanie, z reguły także osobiście, określonej czynności faktycznej (usługi), a nie jej wynik.
Konstrukcja umowy zlecenia uregulowana jest w art. 734 i nast. Kodeksu cywilnego. Przedmiotem umowy zlecenia jest zobowiązanie do dokonania jedynie określonej czynności prawnej. Przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do należytej staranności (art. 355 k.c.), ale nie – jak przy umowie o dzieło – do osiągnięcia umówionego rezultatu. Umowa zlecenia należy do tzw. umów o świadczenie usług. Zleceniobiorca powinien wykonać zlecenie osobiście i stosować się do wskazanego przez zleceniodawcę sposobu wykonania zlecenia. Charakterystycznym dla umowy zlecenia jest brak stałej więzi między zleceniodawcą i zleceniobiorcą, brak konieczności odpłatności oraz brak obowiązku pracowniczego podporządkowania. Za umowę zlecenia w rozumieniu kodeksu cywilnego można traktować wyłącznie te umowy, których przedmiotem jest dokonywanie określonych czynności prawnych dla dającego zlecenie np. zawieranie umów. Na gruncie kodeksu cywilnego przedmiot umowy zlecenia stanowi w zasadzie tylko dokonywanie czynności prawnych, a nie faktycznych. Natomiast podstawę tzw. umów zlecenia, których przedmiotem nie są czynności prawne, lecz faktyczne, stanowi nie bezpośrednio art. 734 k.c., lecz art. 750 k.c., zgodnie z którym do umów oświadczenie usług, które nie są uregulowane innymi przepisami, stosuje się przepisy o zleceniu – orzeczenie Sądu Najwyższego, III CRN 103/82. Zawarcie umowy, której przedmiotem jest dokonanie czynności faktycznej jako usługi w postaci wykonania obowiązków kontrolnych firmy, należy zakwalifikować jako umowę o świadczenie usług (art. 750 k.c.).

W praktyce wiele trudności rodzi zagadnienie odróżnienia stosunku cywilnoprawnego w formie umowy o dzieło lub umowy zlecania od umowy o pracę. Biorąc pod uwagę upowszechnienie się cywilnoprawnych form zatrudnienia, należy zauważyć, że z punktu widzenia pracodawcy umowa cywilnoprawna jest elastyczną oraz atrakcyjną formą zatrudniania pracowników pozwalającą uniknąć części kosztów związanych z zatrudnieniem w oparciu o umowę o pracę. Należy zwrócić szczególną uwagę na fakt, iż nazwanie zawartej umowy umową o dzieło lub umową zlecania nie będzie przy jej ocenie odgrywało decydującej roli, bowiem o tym, jaką umowę zawarto decyduje to, do czego strony umowy zamierzały się zobowiązać i jaki był cel zawieranej umowy, a nie jej dosłowne brzmienie (art. 65 § 2 k.c.). Zgodnie z dotychczasowym orzecznictwem zatrudnienie nie musi mieć charakteru pracowniczego, praca może być świadczona także na podstawie umów cywilnoprawnych- wyrok Sądu Najwyższego, I PKN 432/99. O wyborze rodzaju podstawy prawnej zatrudnienia decydują zainteresowane strony (art. 3531 k.c. w związku z art. 300 k.p.), kierując się nie tyle rodzajem przedmiotu zobowiązania, ile sposobem jego realizacji. Decydując się na zawarcie umowy o charakterze cywilnoprawnym szczególną uwagę należy zwrócić na fakt, aby zatrudnienie nie wypełniało przesłanek charakterystycznych dla zawarcia umowy o pracę.
Ustawodawca w art. 22§11 k.p. stwierdza,
iż zatrudnienie w warunkach charakterystycznych dla stosunku pracy jest zatrudnieniem na podstawie stosunku pracy, bez względu na nazwę zawartej przez strony umowy. Nie jest dopuszczalne zastąpienie umowy o pracę umową cywilnoprawną przy zachowaniu warunków wykonywania pracy charakterystycznych dla stosunku pracy. Ustawodawca przeciwdziałając bezpodstawnemu stosowaniu umów cywilnoprawnych przewidział sankcje w art. 281 k.p. Zgodnie z brzmieniem przytoczonego przepisu, kto będąc pracodawcą lub działając w jego imieniu zawiera umowę cywilnoprawną
w warunkach, w których zgodnie z 22§1 k.p. powinna być zawarta umowa o pracę, podlega karze grzywny od 1000 zł do 30.000 zł. Ponadto w sytuacji zatrudnienia na podstawie umowy cywilnoprawnej, gdy faktyczne mamy do czynienia z zatrudnieniem na warunkach charakterystycznych dla stosunku pracy wówczas uzasadnione jest wystąpienie z powództwem na zasadzie art. 189 Kodeksu postępowania cywilnego ustalenie istnienia stosunku pracy.
Konkludując, zanim dokonamy wyboru formy zatrudnienia, czy będzie ona miała charakter cywilnoprawny czy pracowniczy, należy zwrócić szczególną uwagę na dokonanie prawidłowej kwalifikacji prawnej łączącego strony stosunku prawnego w oparciu o całokształt okoliczności faktycznych.